Evliya Çelebi ve İskilip
Evliya Çelebi, 17. yüzyıl ortalarında İskilip’e uğramış olup İskilip’in 150 akçelik Şerif kaza olduğunu, şehir teşkilatında Sipahi Kethüda yeri, yeniçeri serdarı, şehir subaşısı ve şehir kethüdası bulunduğunu ifade etmektedir. Kalesinin azametli ve muntazam, şehrin girişinin bağ ve bahçeli olduğu ve güzel evlerin bulunduğunu yazmaktadır. Bilginleri ve ziyaret yerlerinin çok olduğunu belirtilerek İskilipli Muhittin Yavsi, Şeyhulislam Ebussuud ve Şeyh Musluhiddin-i Attar gibi alimleri övmektedir.
XIX. yüzyılda İskilip’i gezen ünlü seyyah Evliya Çelebi ilçemizi şöyle anlatır, ”Selçukilerden Alaaddin’in fethidir. Bağde 817/1416 senesinde eşrayı etrak elinden Çelebi Sultan Mehmet Han Hazretleri zabtetmiştir. Çünkü bu havali eşkiyası Timur vakayı malumesinden hep isyan edüp fırkayı timür’e iltihak ve sonra nice memalik-i vükaleyı zabt etmişlerse de sonra Çelebi Sultan Mehmet Han hepsini zabtetmiştir. Başde Süleyman Han tahriri üzre Sivas Eyaletinde Çorum hakende istianesi seadetteki Şeyhülislamlara has hümayun tayin olunduğundan maktumul kalem ve mefruzul kelam hastır. Mahsulatı cümle Şeyhülislamlara vasıl olur. Yüzelli akçelik şerif kazadır. Sipahi kethüdası, yeniçeri serdarı, şehir subaşısı ve kethüdası vardır.”
Eşkâli Kaleyi İskilip:
“Beldenin ta zirvesi ağlasında burç ve dizdarları sinek traşide ile bina edilmiş, müseddes şeklinde bir kaleyi alidir. Varoşu bir dereli, bağlı-bahçeli yerde vaki olmuş olup mamur hanelerle müzeyyen amma haneleri evel kadar vası değildir. Uleması gayet kesret üzere olmakla her camiinde medrese ve medresenin tal eden musannıfı vardır. Burası zevki havakani olmayıp âlim ve halim kanidir. Raşit necip sübyanı, 3oo kadar hafızı kur’anı, 40 kadar mektebi sübyanı ebcet havanı vardır. Çarşı, bezastanı yoktur. Çarşıları da sair şehir çarşıları gibi müzeyyen değildir. Türk şehri ise de halkı umumiyetle halktan münzevidir. Hatta Murtaza Paşa Efendimizi kondurmamak murat ettilerse de Paşa reayasına rağmen üç gün nukeş ederek meccanen yeyüp içüp kondu geçti ” şeklinde tanıtır.
